Polscy Ormianie i ich chaczkar przy kościele św. Mikołaja…

24 stycznia 2015

Ormianie (Armeńczycy) pojawili się w granicach państwa polskiego już połowie XIV w., po przyłączeniu do niego Rusi Halickiej wraz z Lwowem, w którym Ormianie funkcjonowali już od wieku XII. Napływali na te tereny szlakami handlowymi głównie z Krymu, Mołdawii, Wołoszczyzny, Turcji Persji, Armenii. W Rzeczpospolitej Obojga Narodów przez wieki trudnili się handlem pomiędzy Polską i Europą Zachodnią a państwami Orientu, oraz rzemiosłem, głównie artystycznym: złotnictwem, tkactwem, hafciarstwem i in., przyczyniając się w dużej mierze do orientalizacji sztuki polskiej. Często występowali jako pracownicy administracji państwowej, szczególnie zaś cenieni w rolach dyplomatów w kontaktach Polski ze Wschodem. Z czasem podejmowali zawody lekarzy, prawników inżynierów… Bardzo szybko, bo już za panowania Kazimierza Wielkiego w 1356 r., doczekali się przywilejów królewskich, które zapewniły im odrębność religijną, samorządową i sądowniczą. Przywileje te potwierdzane i rozszerzane przez następnych władców stworzyły podstawę bytu prawno-politycznego Ormian w Polsce. Należeli i należą do wschodniego Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego, który swymi początkami sięga już III w. i wiąże je z działalnością w Armenii św. Bartłomieja Apostoła i św. Judy Tadeusza. Ewangelizatorem i twórcą pierwszych jego struktur był w IV w. św. Grzegorz Oświeciciel – chrzest Armenii datuje się na 301 lub 314 r. W Rzeczpospolitej Obojga Narodów, wobec już dużego stopnia asymilacji Ormian, doszło do unii kościelnej, wskutek której powołano do życia lwowską archidiecezję ormiańskokatolicką (wcześniej funkcjonowała tam diecezja ormiańska). Ormianie zachowali odrębność liturgiczną.

Duchową i kulturową stolicą Ormian polskich pozostawał nadal Lwów. Ormianie bardzo ucierpieli wskutek działań wojennych 1939-1945 r. Najpierw od okupantów niemieckiego i radzieckiego, a potem w 1944 r. od Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA), która dokonała masowych mordów na ludności całych wsi i miasteczek, głównie na kobietach i dzieciach. W kwietniu 1944 r., w ciągu dwóch dni, zniszczono w ten sposób całe miasteczko Kuty w Karpatach wschodnich, zamieszkiwane przez enklawę ormiańską. Ocalała po II wojnie światowej ludność ormiańska, wobec przesunięcia granic Polski na zachód, w większości przesiedlona została na ziemie Zachodnie i Północne Polski. Ormianie, poza granicami Armenii, mieszkają w ponad 60 państwach świata, tworząc ok. 5-milionową diasporę. Przyczyną masowej ich emigracji na początku XX w. stało się prześladowanie Ormian podjęte przez państwo tureckie, w wyniku którego zginęło 200-300 tys. ludzi. Wkrótce, podczas I wojny światowej doszło na terytorium Turcji do ludobójstwa – wymordowano wtedy blisko 2 mln mieszkających tam Ormian, co stanowiło ok. 1/3 całego narodu. Co roku, 24 kwietnia, Ormianie obchodzą rocznicę tych wydarzeń, zwanych Genocydem. Polscy Ormianie nadal gromadzą się na obchodach rocznicowych, które w Krakowie mają miejsce właśnie przy kościele św. Mikołaja. Co roku odprawiana jest tutaj Msza św. w obrządku ormiańskokatolickim, z udziałem armeńskich dyplomatów i przedstawicieli małopolskich władz samorządowych. Po Mszy zawsze składano wieńce przy zabytkowej latarni zmarłych, tuż obok kościoła. Wskutek starań dyplomatów oraz Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego, w 2004 r. przy kościele stanął ormiański chaczkar – dosł. kamień krzyżowy, monument, upamiętniający w kulturze ormiańskiej ważne wydarzenia, rocznice, zmarłych. Ich chrześcijańska tradycja sięga IV w. Od IX w. są zwykle prostokątnymi płytami kamiennymi, ozdobionymi płaskorzeźbionymi krzyżami i motywami roślinnymi o symbolice drzewa krzyża. chaczkar krakowski, autorstwa Jacka Chrząszczewskiego, wykonany w zakładzie kamieniarskim Stanisława Cekiery w Dębniku, usytuowano przy północno-wschodnim narożniku kościoła. 17 kwietnia 2004 roku, po uroczystej Mszy św. w kościele św. Mikołaja, kardynał Franciszek Macharski, metropolita krakowski, dokonał poświęcenia chaczkaru. W uroczystości wzięło udział kilkaset osób. Z przodu chaczkaru widnieje płaskorzeźba kwitnącego drzewa krzyża, który, według ormiańskiej tradycji, miał zakwitnąć po ukrzyżowaniu Chrystusa. Z drugiej strony wykuto napis:

CHACZKAR,
CZYLI
„KAMIEŃ KRZYŻOWY”
Z ORMIAŃSKIM
„KRZYŻEM KWITNĄCYM”,
UPAMIĘTNIA ORMIAN,
KTÓRZY OD XIV WIEKU MIESZKALI W POLSCE
I POŁOŻYLI WIELE ZASŁUG DLA RZECZYPOSPOLITEJ.

MONUMENT JEST POŚWIĘCONY RÓWNIEŻ:
OFIAROM LUDOBÓJSTWA DOKONANEGO
NA ORMIANACH W TURCJI W 1915 ROKU,
ORMIANOM I POLAKOM ZAMORDOWANYM
PRZEZ UKRAIŃSKICH NACJONALISTÓW Z UPA
19-21 IV 1944 W KUTACH NAD CZEREMOSZEM,
15-20 I 1945 W BANIŁOWIE RUSKIM NA BUKOWINIE
ORAZ W INNYCH MIEJSCOWOŚCIACH KRESOWYCH,
KSIĘŻOM ORMIAŃSKOKATOLICKIM
ARESZTOWANYM, ZABITYM LUB WYWIEZIONYM NA SYBIR
PRZEZ SOWIECKIE WŁADZE OKUPACYJNE
W LATACH II WOJNY ŚWIATOWEJ.